Eski Türk ölçü birimleri, Osmanlı İmparatorluğu'nda kullanılagelen ve ölçü ve tartıda devrime kadar Türkiye Cumhuriyeti'nde de kullanılan ağırlık ve uzunluk birimleridir. Bunların temelinde İslâm Devleti'nin kullandığı dinar ve dirhem bulunmaktadır. Taşımanın zor olduğu ve seyahatlerin uzun sürdüğü eski zamanlarda şehirlerde kullanılan dinar ve dirhemler, birbirlerinden farklı olabiliyorken Muhammed zamanında kullanılagelen dinar, 4,5479 g kütlesi olan altın bir sikke, dirhem de 2,97 g gümüş paraydı.
UZUNLUK ÖLÇÜLERİ
Metre hesabıyla çarşı arşını 68 cm'dir.
Bina ve mimar arşını 75,8 cm'dir. Bu arşının uzunluğunda zamanla değişiklikler oldu. Üçüncü Selim Han abanoz ağacından bir mimar arşını yaptırdı. Bunun ölçü olarak kullanılmasını istedi ve kütüphaneye kaldırttı. Bunun bir tarafı 24 parmağa ve her parmak 10 hat'ta bölündü. Böylelikle bu bölümle basımevinde kullanılan punto büyüklükleri de alınabilecekti. Diğer tarafı sadece 20 eşit parçaya bölündü. Değerli kumaşları bilhassa ipekleri ölçmede endâze kullanılırdı (endâze 65,25 cm'dir). Türkiye'de 26 Mart 1931 tarih ve 1782 sayılı kanunla arşın ölçü birimi kaldırılıp yerine metre sistemi kabul edildi. 1933'ten sonra da arşının bütün çeşitleri tamamen ortadan kaldırılıp metre sistemine geçildi. Zirai mimari, arşın ve endâze ölçü birimlerinin ast ve üst katları aşağıda gösterilmiştir.
* 1 çarşı arşını = 8 rubu
Kalın yazı==Endâze ==
1 endâze = 8 rubu
1 rubu = 2 bedel
Zirai
* 1 merhale = 2 berid
* 1 berid (menzil) = 4 fersah
* 1 fersah = 3 mil
* 1 mil = 2500 zirai
* 1 kulaç = 2,5 zirai
Parmak
* 1 parmak = 12 hat
* 1 hat = 12 nokta = 0,00263 m
* 1 nokta = 0,00022 m
* 1 kulaç = 2,5 zirai =1,895 m (ip boyu, su derinliği, kuyu derinliği vb. için)
* 1 kara mili = 2500 zirai = 1895 m (kara yolculuğundaki mesafeler için)
* 1 fersah = 3 mil = 7500 zirai = 5685 m
* 1 berid (menzil) = 4 fersah = 12 mil = 30900 arşın = 22740 m
* 1 merhale = 2 berid = 45080 m
* 1 çarşı arşını = 8 rubu (urup) = 0,680 m (kumaş için)
* 1 rubu = 2 kirah = 0,085 m
* 1 kirah = 0,0425 m
* 1 endâze = 8 rubu (urup) = 0,650 m (artan ipekli fiyatlarına karşılık konulan ölçü birimi)
AĞIRLIK ÖLÇÜLERİ
Ağırlık ölçü birimi de uzunluk ölçü birimi gibi farklılıklar gösteriyordu. Şimdi kullanılan ağırlık birimi kilogram olup 0 derecede bir desimetreküp suyun ağırlığı olarak tanımlanmış ve Uluslararası Ölçü ve Ağırlık Birliğinden Türkiye'ye bir örnek verilmiştir.1874 yılı iridyumlu platin alaşımından 1928/29 da yapılmış olan 42 nolu Türkiye milli kilogram prototipinin kullanılmasında gösterilen dikkatsizlik ve özensizlikten dolayı bozulduğunun anlaşılması üzerine 1953 yılında yapılan 54 numaralı prototipi ile değiştirilmiştir.
Okka
* 1 tonilato = 4 çeki
* 1 çeki = 4 kantar
* 1 kantar = 44 okka(kıyye)
* 1 batman = 6 okka(kıyye)
* 1 okka(kıyye) = 400 dirhem
Dirhem
Osmanlı Döneminde kullanılan 1 dirhem;
* 1 dirhem = 4 dönük
* 1 dönük = 4 kırat
* 1 kırat = 4 bakray
* 1 bakray = 4 fitil
* 1 fitil = 2 nekir
* 1 nekir = 2 kıtmir
* 1 kıtmir = 2 zerre
Günümüz Ölçüsü Kilograma Göre Kıyaslama ;
* 1 okka (kıyye) = 400 dirhem = 1282,945 gr (1280 gr)
* 1 batman = 6 kıyye = 7,""İletişim Bilgisi Vermek Yasak"" kg
* 1 kantar = 44 kıyye = 100 ludre = 56,320 kg
* 1 çeki = 4 kantar = 176 kıyye = 225,798 kg
* 1 tonilato = 1000 kg = 4 çeki + 1 kantar + 37,4 okka
* 1 tonilato = 17 kantar + 31 okka + 183 dirhem
* 1 miskal = 1,5 dirhem = 4,8 gr
* 1 dirhem = 4 dünük = 3,2 gr
* 1 dünük = 4 kırat
* 1 kırat = 4 bakray = 1/24 misgal
* 1 bakray = 4 fitil
* 1 fitil = 2 nekir
* 1 nekir = 2 kıtmir
* 1 kıtmir = 2 zerre
ALAN ÖLÇÜLERİ
* 1 arşın (zirai)² = 0,57417 m² = 4 ayak²
* 1 dönüm (yeni) = 2500 m²
* 1 dönüm (büyük) = 2720 m²
* 1 dönüm (atik) = 4 evlek = 1600 zirai² = 918,672 m² (bir kenarı 40 arşın (zirai) olan kare)
* 1 atik evlek = 400 arşın² = 229,668 m²
* 1 yeni evlek = 100 m²
* 1 cerip = 3600 zirai² = 2067,012 m²
* 1 ayak² = 144 parmak² = 0,14354 m²
* 1 parmak² = 144 hat² = 0,00099751 m²
* 1 hat² = 144 nokta² = 0,000006927 m² " 1 çarşı arşın² = 0,46240 m²
* 1 urup² = 0,007225 m²
* 1 kirah² = 0,0018062 m²
* 1 endâze² = 0,422500 m²
* 1 urup² = 0,0066015 m²
ZAMAN ÖLÇÜLERİ
Cumhuriyetten önce, yurdumuzda kullanılan ölçüler uygar ülkelerin kullandığı ölçülerden farklıydı. Metre yerine, arşın denilen bir uzunluk aleti kullanıyordu ve ayrıca alaturka saat kullanıyordu. Bu saate göre 6'da öğle 12'de akşam oluyordu. Dünya ülkelerinin çoğu miladi takvim kullanırken, biz hicrî takvim kullanıyorduk. Bu yüzden takvim birliği sağlanamıyordu. Ağırlık ölçüsü olarak okka, batman, dirhem denilen ölçü birimi kullanıyordu. Bütün bunlar dünyaya ayak uydurmamızı engelliyordu. TBMM hazırladığı bir kanunla eski ölçü birimleri değiştirirdi. Bugün kullandığımız metre, kilogram, takvim, saat gibi ölçü araçları kabul edildi.
1. Constantin tarafından solidus adıyla basılan nizâmî olarak 4,5479 gr. ağırlığındaki altın sikke, daha sonra nomisma, besante, denarion, xriseon veya denarius aureus adlarıyla anılmış, câhiliye devrinde Suriye ile ticarî münasebetlerde bulunan Mekkeliler tarafından kullanılmıştır.
UZUNLUK ÖLÇÜLERİ
Metre hesabıyla çarşı arşını 68 cm'dir.
Bina ve mimar arşını 75,8 cm'dir. Bu arşının uzunluğunda zamanla değişiklikler oldu. Üçüncü Selim Han abanoz ağacından bir mimar arşını yaptırdı. Bunun ölçü olarak kullanılmasını istedi ve kütüphaneye kaldırttı. Bunun bir tarafı 24 parmağa ve her parmak 10 hat'ta bölündü. Böylelikle bu bölümle basımevinde kullanılan punto büyüklükleri de alınabilecekti. Diğer tarafı sadece 20 eşit parçaya bölündü. Değerli kumaşları bilhassa ipekleri ölçmede endâze kullanılırdı (endâze 65,25 cm'dir). Türkiye'de 26 Mart 1931 tarih ve 1782 sayılı kanunla arşın ölçü birimi kaldırılıp yerine metre sistemi kabul edildi. 1933'ten sonra da arşının bütün çeşitleri tamamen ortadan kaldırılıp metre sistemine geçildi. Zirai mimari, arşın ve endâze ölçü birimlerinin ast ve üst katları aşağıda gösterilmiştir.
* 1 çarşı arşını = 8 rubu
Kalın yazı==Endâze ==
1 endâze = 8 rubu
1 rubu = 2 bedel
Zirai
* 1 merhale = 2 berid
* 1 berid (menzil) = 4 fersah
* 1 fersah = 3 mil
* 1 mil = 2500 zirai
* 1 kulaç = 2,5 zirai
Parmak
* 1 parmak = 12 hat
* 1 hat = 12 nokta = 0,00263 m
* 1 nokta = 0,00022 m
* 1 kulaç = 2,5 zirai =1,895 m (ip boyu, su derinliği, kuyu derinliği vb. için)
* 1 kara mili = 2500 zirai = 1895 m (kara yolculuğundaki mesafeler için)
* 1 fersah = 3 mil = 7500 zirai = 5685 m
* 1 berid (menzil) = 4 fersah = 12 mil = 30900 arşın = 22740 m
* 1 merhale = 2 berid = 45080 m
* 1 çarşı arşını = 8 rubu (urup) = 0,680 m (kumaş için)
* 1 rubu = 2 kirah = 0,085 m
* 1 kirah = 0,0425 m
* 1 endâze = 8 rubu (urup) = 0,650 m (artan ipekli fiyatlarına karşılık konulan ölçü birimi)
AĞIRLIK ÖLÇÜLERİ
Ağırlık ölçü birimi de uzunluk ölçü birimi gibi farklılıklar gösteriyordu. Şimdi kullanılan ağırlık birimi kilogram olup 0 derecede bir desimetreküp suyun ağırlığı olarak tanımlanmış ve Uluslararası Ölçü ve Ağırlık Birliğinden Türkiye'ye bir örnek verilmiştir.1874 yılı iridyumlu platin alaşımından 1928/29 da yapılmış olan 42 nolu Türkiye milli kilogram prototipinin kullanılmasında gösterilen dikkatsizlik ve özensizlikten dolayı bozulduğunun anlaşılması üzerine 1953 yılında yapılan 54 numaralı prototipi ile değiştirilmiştir.
Okka
* 1 tonilato = 4 çeki
* 1 çeki = 4 kantar
* 1 kantar = 44 okka(kıyye)
* 1 batman = 6 okka(kıyye)
* 1 okka(kıyye) = 400 dirhem
Dirhem
Osmanlı Döneminde kullanılan 1 dirhem;
* 1 dirhem = 4 dönük
* 1 dönük = 4 kırat
* 1 kırat = 4 bakray
* 1 bakray = 4 fitil
* 1 fitil = 2 nekir
* 1 nekir = 2 kıtmir
* 1 kıtmir = 2 zerre
Günümüz Ölçüsü Kilograma Göre Kıyaslama ;
* 1 okka (kıyye) = 400 dirhem = 1282,945 gr (1280 gr)
* 1 batman = 6 kıyye = 7,""İletişim Bilgisi Vermek Yasak"" kg
* 1 kantar = 44 kıyye = 100 ludre = 56,320 kg
* 1 çeki = 4 kantar = 176 kıyye = 225,798 kg
* 1 tonilato = 1000 kg = 4 çeki + 1 kantar + 37,4 okka
* 1 tonilato = 17 kantar + 31 okka + 183 dirhem
* 1 miskal = 1,5 dirhem = 4,8 gr
* 1 dirhem = 4 dünük = 3,2 gr
* 1 dünük = 4 kırat
* 1 kırat = 4 bakray = 1/24 misgal
* 1 bakray = 4 fitil
* 1 fitil = 2 nekir
* 1 nekir = 2 kıtmir
* 1 kıtmir = 2 zerre
ALAN ÖLÇÜLERİ
* 1 arşın (zirai)² = 0,57417 m² = 4 ayak²
* 1 dönüm (yeni) = 2500 m²
* 1 dönüm (büyük) = 2720 m²
* 1 dönüm (atik) = 4 evlek = 1600 zirai² = 918,672 m² (bir kenarı 40 arşın (zirai) olan kare)
* 1 atik evlek = 400 arşın² = 229,668 m²
* 1 yeni evlek = 100 m²
* 1 cerip = 3600 zirai² = 2067,012 m²
* 1 ayak² = 144 parmak² = 0,14354 m²
* 1 parmak² = 144 hat² = 0,00099751 m²
* 1 hat² = 144 nokta² = 0,000006927 m² " 1 çarşı arşın² = 0,46240 m²
* 1 urup² = 0,007225 m²
* 1 kirah² = 0,0018062 m²
* 1 endâze² = 0,422500 m²
* 1 urup² = 0,0066015 m²
ZAMAN ÖLÇÜLERİ
Cumhuriyetten önce, yurdumuzda kullanılan ölçüler uygar ülkelerin kullandığı ölçülerden farklıydı. Metre yerine, arşın denilen bir uzunluk aleti kullanıyordu ve ayrıca alaturka saat kullanıyordu. Bu saate göre 6'da öğle 12'de akşam oluyordu. Dünya ülkelerinin çoğu miladi takvim kullanırken, biz hicrî takvim kullanıyorduk. Bu yüzden takvim birliği sağlanamıyordu. Ağırlık ölçüsü olarak okka, batman, dirhem denilen ölçü birimi kullanıyordu. Bütün bunlar dünyaya ayak uydurmamızı engelliyordu. TBMM hazırladığı bir kanunla eski ölçü birimleri değiştirirdi. Bugün kullandığımız metre, kilogram, takvim, saat gibi ölçü araçları kabul edildi.
1. Constantin tarafından solidus adıyla basılan nizâmî olarak 4,5479 gr. ağırlığındaki altın sikke, daha sonra nomisma, besante, denarion, xriseon veya denarius aureus adlarıyla anılmış, câhiliye devrinde Suriye ile ticarî münasebetlerde bulunan Mekkeliler tarafından kullanılmıştır.