Kyzikos antik kenti, Balıkesir İli Erdek İlçesi sınırları içinde, antik dönemde
Arktonnessos (Ayı Adası) ya da Arkton Oros (Ayıla...
r Dağı) olarak anılan, Marmara
Denizi’nin (Propontis) güneyindeki Kapıdağı Yarımadası’nın ana kara ile birleştiği kıstağın
güney ucuna yakın kısımda ve aynı yerdeki bataklığın hemen kuzeyinde, Erdek-Bandırma
karayolunun 9. kilometresindeki Düzler Mevkii’nde bulunmaktadır1. Edincik ilçesinin de 3
km. kadar kuzeyindedir. Kente ait kalıntılar kuzeyde Dindymos (Ayı Dağı), Hamamlı ve
Belkıs (Yeniköy) köyleri, batıda Düzler Mahallesi, güneyde Düzler Mahallesi ve Marmara
Denizi, doğuda Aşağıyapıcı Köyü ve Bandırma Körfezi ile çevrilidir.
Propontis’te (Marmara denizi) üç doğal limana ve verimli topraklara sahip, çevresi
500 stadion genişliğinde bir yerleşim olan kent2, stratejik açıdan hem anakara, hem de
Kapıdağı’nı kontrol edebilecek konumdadır. Kyzikos’a Tunç Çağı’nda yerleşildiğinin kabul
edilmesine karşın, şimdilik bunu destekleyecek arkeolojik bulgulara sahip değiliz. Çünkü bu
döneme ait ve Ege Göçleri sonucu bölgede görülmeye başlanan “Buckelkeramik” henüz
Kyzikos’ta bulunamamıştır. Akurgal, burada yaptığı araştırmalarda en erken buluntular olarak
rastladığı bazı Geç Geometrik Dönem seramik parçalarına dayanarak şehrin Mö. 7. yy.ın ilk
dörtlüğünde kurulmuş olabileceğini ileri sürer3. Kyzikos tarihi, araştırmacılar tarafından
Miletos kolonisi olmasıyla başlatılır. Bu da Akurgal’ın önerisini doğrulamaktadır. Antik
kaynaklar da kuruluşu bu kolonizasyon girişimine bağlar. Strabon, Lampsakos’lu
Anaksimenes’den aktararak, Kyzikos’u Miletoslular’ın kolonize ettiğini bildirir4. Eusebios’un
kroniğinde de Miletos’un ilkin M.Ö. 756, ikinci olarak M.Ö. 685/679’da Kyzikos’u kolonize
ettiği belirtilmektedir5.
Strabon, Aisepos Çayı’ndan Rhyndakos (Orhaneli) Çayı ve Daskylitis (Kuş) Gölü’ne
kadar uzanan bölge halkının “Dolionlar” olarak adlandırıldığını belirtmiştir.6 Hasluck da
Thessalia halkı olarak kabul ettiği Pelasglı Dolionlar’ın, Aeol baskısı sonucu Hellespontos’a
göç ettiğini ve bunların bu gün kalıntılarını gördüğümüz Kyzikos’u kurduğunu savunur7.
Mitolojiye göre kentin kurucusu olarak kabul edilen Kral Kyzikos’un Stilbe’nin oğlu
Aineus ile Thrak Kralı Eusoros’un kızlarından Ainete’nin oğlu olması kent halkının Thrak
kökenli olduğunu düşündürmektedir8. Homeros’ta Argos, bir Pelasg kenti olarak geçer.
Bununla birlikte Troyalılar’ın da yanında savaşan ve Anadolulu gösterilen Pelasglar
bulunmaktadır9. Tabii bu durum Pelasglar’ın Anadolu kökenli bir halk olduğuna,
Anadolu’dan Yunan anakarasına göç ettiğine ilişkin savları da güçlendirmektedir10.
Lidya Kralı Kroisos, bölgenin diğer kentleri Priapos, Arteka ve Prokonnesos’la birlikte
Kyzikos’u da vergiye bağlamıştır. M.Ö. ""İletişim Bilgisi Vermek Yasak"" da ise Persler’in Lydia krallığını yıkmaları
üzerine onların egemenliğindeki topraklar ve sömürgeci Miletos idaresindeki bölge, Persler’in
lehine el değiştirir. Kyzikos da Perslerin Daskyleion satraplığına ve buranın yöneticisi
Metrobates’in yönetimine bağlanır11. Yaklaşık 50 yıl sonra gerçekleşen İon İsyanı’nı bitiren
Lade Savaşı’ndan sonra galip Pers idaresindeki Fenike donanması Prokonnesos ve
Khersonnesos şehirlerinin üzerine yürümüş; fakat Kyzikos onlar gelmeden Daskyleion satrabı
Megabazos’un oğlu Oibares ile anlaşarak Büyük Kral’a bağlanmayı kabul ettiği için tahrip
edilmekten kurtulmuştur12. Bu dönemde Persler, kente altın sikke basma hakkını
vermişlerdir13.
M.Ö. 479 da İon birliğinin Pers donanmasını Mykale’de yenmesinden sonra
oluşturulan Attika-Delos Deniz Birliğine birçok İon kenti gibi Kyzikos da M.Ö. 478 de katıldı
ve 9 talent vergi ödemeyi kabul etti. Peloponnesos Savaşlarıyla gücü tükenen Atina’nın
zayıflığından yararlanan kentlerin birlikten ayrılmasından sonra Atina Kyzikos’u zapteder ve
birikmiş tüm vergileri alır. Diğer kentlerden de vergileri tahsil etmek isteyen Atina donanması
kentten ayrılır; fakat Spartalı Mindaros ve Daskyleion satrabı Pharnabazes’in burada buluşmaları üzerine –o sırada Spartalılar’dan yüz çeviren - Alkibiades Kyzikos’a bir Atina
donanmasının komutasını eline alarak saldırır. Kente giren Alkibiades’e yüklü bir tazminat
ödenir14.
M.Ö. 387’de Spartalı devlet adamı Antalkidas’ın çabaları ile Yunanlılar’la Persler
arasında Antalkidas Barış Anlaşması imzalanmıştır. Buna göre Asya’daki kentler Persler’e,
Lemnos, İmroz ve Skyros Atina’ya verilecek, diğer Yunan kentleri özgür olacaktı. Böylece
Kyzikos, Pers yönetiminde kalmıştır.
M.Ö. 364 yılında Kyzikos, Atina donanmasının amirali Timotheos’un da yardımıyla,
Daskyleion satrapı Ariobarzanes’e isyan ederek bağımsızlığını ilan etti. Bu başarı üzerine
Kyzikos, II. Attika-Delos Deniz Birliği’ne girdi, ancak bir yıl sonra bu birlikten ayrıldı.
Bundan sonra Kyzikos, Asya’da önemli ticaret merkezi oldu. M.Ö. 362 de ise Kyzikos,
Artake’yi (Erdek) ele geçirdikten sonra Prokonnesos’u (Marmara adası) kuşattı,
Prokonnesoslular’ın Atina’dan istedikleri yardımın gelmemesi üzerine burayı ele geçirdiler.
Bu dönemde bölgenin deniz ticaretini elinde tutan kentin stateri diğer para birimleri için değer
ölçüsü haline gelmiştir.
Makedonyalı Büyük İskender M.Ö. 334 de Hellespontos’u aştıktan sonra
Dasklyleion’u ele geçirdi ve Zeleia’yı Kyzikos’a bağladı. İskender’in emriyle Kyzikos’u
karaya bağlayan doğudaki köprünün yanına bir tane daha ilave edildi15. İskender’in ölümü
sonrasında kent, halefleri ile iyi geçinmiştir. Bu dönemde kentin bulunduğu bölgeyi içeren
Phrygia satraplığı Leonnatos’a geçmiştir. M.Ö. 280’lerde Kyzikos, hem Lysimachos’un hem
Seleukoslar’ın müttefikidir16. M.Ö. 219’da Suriye’de Seleukos Kralı III. Antiokhos’la Mısır
Kralı Ptolemaios IV. Philopator arasında barış elçiliği yapan şehirlerin arasında Byzantion,
Rodos gibi şehirlerin yanı sıra Kyzikos’un da adının geçtiği görülür. Haleflerin aralıksız
çatıştıkları yıllarda deniz ticaretinin önemli bir öznesi olan Rodos Ege Denizi’nde güçlü
donanmasıyla korsanlık faaliyetlerine karşı mücadele ediyordu. Marmara Denizi’ndeki ticaret
yollarının güvenliğini de Byzantion ve Kyzikos sağlamaktaydılar17. Philetairos’un M.Ö. 280–275 yılları arasında yaptığı yardımlarla Kyzikos ile
Pergamon arasında başlayan dostluk ilişkileri I. Attalos’un (M.Ö. 241–197) Kyzikoslu
Apollonis ile evlenmesi üzerine daha da güçlenmiştir. Pergamon’un Bithynia Kralı II. Prusias
(183 – 149) ile savaşmaları sırasında da donanmalarındaki 80 geminin 20’si Kyzikoslular’a
aitti18. Bu dönemde Kyzikos, ekonomi, sanat ve bilim alanında büyük ilerlemeler
kaydetmiştir. M.Ö. 156’da, Apollonis’in ölümü üzerine oğulları Kyzikos’ta annelerinin
hatırasına bir tapınak yaptırmışlardır.
Kyzikos’un parlak dönemi M.Ö. 133 de Pergamon krallığının III. Attalos’un (M.Ö.
138–133) vasiyeti ile Roma İmparatorluğu’na bağlanması sonrasında da devam etti. Kyzikos
bu dönemde Roma ile iyi ilişkiler kurmaya çalışmıştır. M.Ö. 85’te Roma egemenliğine giren
kent19, M.Ö. 73’te Üçüncü Mithradates Savaşı sırasında, Pontos Kralı Mithradates’in
kuşatmasını başarıyla savuşturur ve Romalı komutan Lucius Lucullus’un yetişmesiyle Pontos
ordusu geri çekilmek zorunda kalır. Bu komutan kentin kurtarıcısı sayılmış ve onuruna
Lukullia oyunları tertip edilmiştir. Şehrin kurtuluşunu anmaya vesile olan bu müsabakalar
Hadrianus Devri’ne dek sürmüştür20. Romalılar da kentin territoryumunu genişletmiş, kente
hür kent unvanı ile tüm bağımsızlık haklarını vermiştir. Bu dönemde kent, geniş bir
conventusun merkezi durumundadır; fakat Augustus Dönemi’ne kadar bir bağlaşık gibi olan
Kyzikos’un M.Ö. 20’de tüm hakları elinden alınmış, 5 yıl sonra Agrippa’nın doğu seferinde
orduya gösterilen ilgi ve sevgi bu hakların iadesini sağlamıştır.
