MEZAR STELİ NEDİR?Mezar stelleri : Mezar başlarına veya üzerine dikilen yada yatırılan uzunca , dikdörtgen levha yada blok şeklinde taşlardır. Stel üzerinde ölüyü tanıtan yazı veya kabartma resim yada her ikisi bir arada bulunur. Bunların yardımıyla eski devirlerde yaşamış insanların kültürel, sosyal ve hatta ekonomik yaşamlarını öğrenme imkanı buluruz. Sanki, mezar stelleri geçmişi anlatan sessiz şahitleridir...
Yunan – Arkaik Çağı
Geometrik ve erken Arkaik çağlarda Attik mezar stelleri kaba ve şekilsiz taş bloklar tarafından yapılıyordu. Böyle taş mezar steli örnekler Atina, Eleusis ve Thera’da bulunmuştur. Arkaik çağda gömü geleneği iki çeşit idi : 1) ölüyü toprağa gömmek 2) ölüyü yakmak. Kül ve kemik kalıntıları toprak bir kaba konulara saklanırdı Anadolu’da erken arkaik devirlere örnek Pitane nekropolüdür. Pitane stelleri kaba ve dikdörtgen prizması şeklinde uzun, üzerinde yazıt bulunmayan taş bloklardan ibarettir.
Daha sonraları, geç arkaik çağ mezar sitelerinde figürler görülür. Atlı ,köpekli genç erkek figür görülmektedir.
Yunan – Pers Çağı
Perslerin Anadolu’ya gelişleri ile her alanda olduğu gibi, kültürde de değişime uğrar;
Anadolu’da mezar siteleri arasında bu döneme özel özgü tipler ortaya çıkar. Anadolu’da kurulan birkaç Pers Satraplık merkezinden biri olan Daskylaion ve çevresinde bulunan mezar stellerinde Yunan ve Pers etkileri kaynaşmıştır Örnek Stel; İki paftalı stelin üst sahnesi at üzerinde domuz avını, alt sahnesine cenaze şölenini betimlenmiştir.. Bu stelin konuları daha sonraki devirde Anadolu mezar stellerinin de tekrar görülür, bu da bize , av ve cenaze şöleni gibi doğu kökenli betimler Anadolu’da uzun süre yaşadığını gösterir.
HELENİSTİK VE ROMA ÇAĞLARI
İzmir körfezinde mandayla körfezine kadar uzanan ve Khios ile Samos adarlında içeren bölge eski çağlarda İonia’da erken devirlerden beri oluşan birikimleri Helenistik çağdan itibaren batı Anadolulun çeşitli yörelinde yaşamış Roma çağında tüm Anadolu’yu yayılarak etkileri etkilerini göstermiştir. Helenistik ve Roma çağlarında tüm Anadolu’ya yayılarak etkilerini göstermiştir.Helenistik ve Roma Çağlarında doğan İon tipi mezar steli örnekleri yörelere göre farklılaşarak bölgesel karakter gösteren tipolojiyi oluşturmuş böylelikle mezar stelleri bölgesel olarak yapılanmaya başlanmıştır. Batı Anadolu’da İzmir buluntuları olarak yer almaktadır, ilk İon mezar steli tipine örnektir.
Bir tapınak cephesini andıran steller akroterli ve üçgen alınlıklı olup, dörtgen sahne içinde kabartmalardır. Kabartmanın yer aldığı lan ile alanlık arasındaki geniş açıklıkta bu bölgeye özgü yaprak çelenkli ve yazıtlı bölüm bulunmaktadır. Kabartma insan figürleri bir ya da birden fazla sayıda, naiskos içinde yer almakta ve ince bir işçilik göstermediktedir. Büyük heykeltıraşı örneklerden esinlenerek giyimli güzel kadınlar ve erkekler yapılmıştır. Bu zarif kabartmaların sağında ve solunda duran küçük figürler genellikle hizmetkarları yahut da çocukları simgelemektedir. Çoğunlukla mezar sahibinin adını belirten Grekçe yazıtlar, sahne üstünde ya da altında yer alır.
Lydia bölgesi Sardes’te ve Pamphylia bölgesi Attaleia’da bulunmuş mezar stellerin bazılıları İon tipinin, İonia bölgesi dışında yayıldığı görülmektedir..
MYSİA BÖLGESİ TİPLERİ
Mysia bölgesi Anadolu’nun kuzeybatı köşesidir. Bölgenin karekteristik mezar stelleri iki veya daha fazla paftalı olurlar. Stel kabartmaları yine çoğunlukla cenaze şöleni ve av konularını işler. Üst sahnede yer alan esas kabartmadaki symposium sehnesinde kline üzerine birden fazla figürün uzanması genel olarak kilnenn her iki yanında birer kadın oturması Mysia bölgesine özgüdür. Grek – Pers etkinliklerini gösteren cenaze şöleni ve avlanma sahneleri bölgede istenen ve sevilen konu olmuştu. Bu tip stellere en çok Kyzikos ve çevresinde rastlanır.
THRAKİA BÖLGESİ TİPLERİ
Thrakia bölgesinin tipi bir stel gurubu, asker mezar taşlarıdır. Buralarda daha çok imparatorluk çağındaki eyalet askerlerinin mezar stelleri bulunmuştur. Hafif çukurlaştırılmış alan içinde kısa tünikil ve tolgalı Romalı asker, elinde kalkan mızrağı ile belitirlmiştir.
Ayakta duran figürlerin çoğunda Latince yazı vardır. Üçgen alınlık üzerinde genellikle kalkan veya kalkan-mızrak motifleri ile aktörler üzerinde D ve M harfleri bulunur.
BİZANS STLELLERİ
Tharkia’nın doğu ucunda bir kent olan Bizans mezar stelleri Helenistik ve roma çağında özel karakter taşırlar. Yakın zamanda kazılar sonucu kentin nekropol alanı ilk kez Bizans kenti surlarının batıya genişleyen kesimde ortaya çıkmıştır.
Bizans mezar stlelleri çoğunlukla tek paftadır ve üzerinde cenaze şöleni sahnesi betimlemiştir. Ancak sağda daima kline üzerinde uzanmış erkeğin bulunması solda yani karışsında da oturan kadın figürünün olması ve erkeğin özgüdür. Ortadaki yiyecek sehpası kenarlarındaki küçük hizmetkar veya çocuk figürleri sahneyi tamamlar.
Bizans’da en çok kullanılan Symposiumlu stellerin yanı sıra sadece yazıtlı stellerde bulunur. Aktorelleri zarif oyulmuş olan bu mezar taşları stelin içinde durduğu oyuk taş blok, orijinal olup stel ile birlikte bulunmuştur. Mezar üstüne dikili bulunan stellerin toprak altında nasıl tutturulduklarını gösteren gerçek örnektir.
BİTHYNİA – PONTUS BÖLGELERİ TİPLERİ
Bithynia, Anadolu’nun kuzey batısında yer alır. Pontus Bölgesi Bithyina’nın Karadeniz boyunca doğuya uzantısıdır.
Mezar kabartmalarında insan figürleri tek yada birkaç kişilik gruplar halindedir. Figürlerin bulunduğu dörtgen alan yüzeyinde insan kabartmalarından başka motifler örtülmez. Yani ölünün yaşamına ati eşya motifi çizilmemiş, ağırlıklı inasanın kendisine verilmiştir. Kabartma figürleri bazen tüm sahneyi kaplar Helenistik çağa ait Yalova ve Zonguldaktaki – filyos mezar stellerindeki giyimli kadın ince güzel işciliği İona bölgesi dışına yayılmış.Nikomeida , Praienetos ve Amisos sanki fotoculara poz verir gibi duran insan figürleri Pontus bölge tiplerine örnektir.
FRİGYA BÖLGESİ TİPLERİ
Orta Anadolu’ Ankara,Sakarya,İzmit,Eskişehir ,Bursa, Kütahya ,Afyon,Yozgat,Sivas,Kayseri,Tokat, Amasya,Ordu,Çankırı… şehirlerini kapsayan bölgelerde rastlanılır.
Roma imparatorluğu eyalet sanatı olarak Frigya mezar stelleri başlıca iki tipe ayrılır:
1)İnsan Kabartmalı Steller : Kütahya yakınlarında bulunmuştur. Figürler tüm yada büst şeklinde yapılırsı. Yan yana duran kadın-erkek figürlü aralarında yer alan çocukları ile gerçek bir aile tablosunu canlandırmaktadır. Bazende mitolojik figürlere stellerde yer verilmiştir
2- Kapı tipli steller: Aşhap kapı kilidi olarak taşa işlenmiştir. Dört yada altı gözlü kapı kanatları iri taş bloklar üzerine yapılmıştır.düzgün olan yüzeyde günlük yaşamda kullanılan eşya motifleri resmedilmiştir. Eskişehir bulunan bir stell üzerinde saç firketesi, koku şişeleri tarak ayna küçük sandık yün sepeti sandalet sehpa bardak motifleri kullanılmıştır. Bazı örnekler üzerinde kilit ve anahtar resmedilmiştir.Bunun anlamı ölümden döndüğünden evine gelip kapısını açmak ve dilediği gibi yaşamak anlamında kullanılmıştır.
KİLİKİA - KOMMEGENE BÖLGELERİ
Bu bölgelerde Roma İmparatorluğunun geç dönemlerine ait eyalet sanat örneğine rastlanılır. Genelde Osmaniye,Gaziantep,Nizip, Belkiz ve Birecik’te rastlanılır.
1-Büst tipleri : Niş içine yada serbest olarak kapartma kadın yada erkek büstleri şeklinde gözükür. Bazen erkek ve kadın bir arada tefsir edilmiştir.bunun anlamı kadın erkek mezarı yan yana,yada alt altadır.
2-Simge tipi motifler: İnsan figürü olmadan bazen insanın kadın erkek cinsel organlarına rastlanılır.bazen Dörtgen niş içinde yün sepeti ve kartal motifleri kabartma olarak işlenmiştir. Yün sepeti kanın, kartal erkek mezarını simgeler.
Yunan – Arkaik Çağı
Geometrik ve erken Arkaik çağlarda Attik mezar stelleri kaba ve şekilsiz taş bloklar tarafından yapılıyordu. Böyle taş mezar steli örnekler Atina, Eleusis ve Thera’da bulunmuştur. Arkaik çağda gömü geleneği iki çeşit idi : 1) ölüyü toprağa gömmek 2) ölüyü yakmak. Kül ve kemik kalıntıları toprak bir kaba konulara saklanırdı Anadolu’da erken arkaik devirlere örnek Pitane nekropolüdür. Pitane stelleri kaba ve dikdörtgen prizması şeklinde uzun, üzerinde yazıt bulunmayan taş bloklardan ibarettir.
Daha sonraları, geç arkaik çağ mezar sitelerinde figürler görülür. Atlı ,köpekli genç erkek figür görülmektedir.
Yunan – Pers Çağı
Perslerin Anadolu’ya gelişleri ile her alanda olduğu gibi, kültürde de değişime uğrar;
Anadolu’da mezar siteleri arasında bu döneme özel özgü tipler ortaya çıkar. Anadolu’da kurulan birkaç Pers Satraplık merkezinden biri olan Daskylaion ve çevresinde bulunan mezar stellerinde Yunan ve Pers etkileri kaynaşmıştır Örnek Stel; İki paftalı stelin üst sahnesi at üzerinde domuz avını, alt sahnesine cenaze şölenini betimlenmiştir.. Bu stelin konuları daha sonraki devirde Anadolu mezar stellerinin de tekrar görülür, bu da bize , av ve cenaze şöleni gibi doğu kökenli betimler Anadolu’da uzun süre yaşadığını gösterir.
HELENİSTİK VE ROMA ÇAĞLARI
İzmir körfezinde mandayla körfezine kadar uzanan ve Khios ile Samos adarlında içeren bölge eski çağlarda İonia’da erken devirlerden beri oluşan birikimleri Helenistik çağdan itibaren batı Anadolulun çeşitli yörelinde yaşamış Roma çağında tüm Anadolu’yu yayılarak etkileri etkilerini göstermiştir. Helenistik ve Roma çağlarında tüm Anadolu’ya yayılarak etkilerini göstermiştir.Helenistik ve Roma Çağlarında doğan İon tipi mezar steli örnekleri yörelere göre farklılaşarak bölgesel karakter gösteren tipolojiyi oluşturmuş böylelikle mezar stelleri bölgesel olarak yapılanmaya başlanmıştır. Batı Anadolu’da İzmir buluntuları olarak yer almaktadır, ilk İon mezar steli tipine örnektir.
Bir tapınak cephesini andıran steller akroterli ve üçgen alınlıklı olup, dörtgen sahne içinde kabartmalardır. Kabartmanın yer aldığı lan ile alanlık arasındaki geniş açıklıkta bu bölgeye özgü yaprak çelenkli ve yazıtlı bölüm bulunmaktadır. Kabartma insan figürleri bir ya da birden fazla sayıda, naiskos içinde yer almakta ve ince bir işçilik göstermediktedir. Büyük heykeltıraşı örneklerden esinlenerek giyimli güzel kadınlar ve erkekler yapılmıştır. Bu zarif kabartmaların sağında ve solunda duran küçük figürler genellikle hizmetkarları yahut da çocukları simgelemektedir. Çoğunlukla mezar sahibinin adını belirten Grekçe yazıtlar, sahne üstünde ya da altında yer alır.
Lydia bölgesi Sardes’te ve Pamphylia bölgesi Attaleia’da bulunmuş mezar stellerin bazılıları İon tipinin, İonia bölgesi dışında yayıldığı görülmektedir..
MYSİA BÖLGESİ TİPLERİ
Mysia bölgesi Anadolu’nun kuzeybatı köşesidir. Bölgenin karekteristik mezar stelleri iki veya daha fazla paftalı olurlar. Stel kabartmaları yine çoğunlukla cenaze şöleni ve av konularını işler. Üst sahnede yer alan esas kabartmadaki symposium sehnesinde kline üzerine birden fazla figürün uzanması genel olarak kilnenn her iki yanında birer kadın oturması Mysia bölgesine özgüdür. Grek – Pers etkinliklerini gösteren cenaze şöleni ve avlanma sahneleri bölgede istenen ve sevilen konu olmuştu. Bu tip stellere en çok Kyzikos ve çevresinde rastlanır.
THRAKİA BÖLGESİ TİPLERİ
Thrakia bölgesinin tipi bir stel gurubu, asker mezar taşlarıdır. Buralarda daha çok imparatorluk çağındaki eyalet askerlerinin mezar stelleri bulunmuştur. Hafif çukurlaştırılmış alan içinde kısa tünikil ve tolgalı Romalı asker, elinde kalkan mızrağı ile belitirlmiştir.
Ayakta duran figürlerin çoğunda Latince yazı vardır. Üçgen alınlık üzerinde genellikle kalkan veya kalkan-mızrak motifleri ile aktörler üzerinde D ve M harfleri bulunur.
BİZANS STLELLERİ
Tharkia’nın doğu ucunda bir kent olan Bizans mezar stelleri Helenistik ve roma çağında özel karakter taşırlar. Yakın zamanda kazılar sonucu kentin nekropol alanı ilk kez Bizans kenti surlarının batıya genişleyen kesimde ortaya çıkmıştır.
Bizans mezar stlelleri çoğunlukla tek paftadır ve üzerinde cenaze şöleni sahnesi betimlemiştir. Ancak sağda daima kline üzerinde uzanmış erkeğin bulunması solda yani karışsında da oturan kadın figürünün olması ve erkeğin özgüdür. Ortadaki yiyecek sehpası kenarlarındaki küçük hizmetkar veya çocuk figürleri sahneyi tamamlar.
Bizans’da en çok kullanılan Symposiumlu stellerin yanı sıra sadece yazıtlı stellerde bulunur. Aktorelleri zarif oyulmuş olan bu mezar taşları stelin içinde durduğu oyuk taş blok, orijinal olup stel ile birlikte bulunmuştur. Mezar üstüne dikili bulunan stellerin toprak altında nasıl tutturulduklarını gösteren gerçek örnektir.
BİTHYNİA – PONTUS BÖLGELERİ TİPLERİ
Bithynia, Anadolu’nun kuzey batısında yer alır. Pontus Bölgesi Bithyina’nın Karadeniz boyunca doğuya uzantısıdır.
Mezar kabartmalarında insan figürleri tek yada birkaç kişilik gruplar halindedir. Figürlerin bulunduğu dörtgen alan yüzeyinde insan kabartmalarından başka motifler örtülmez. Yani ölünün yaşamına ati eşya motifi çizilmemiş, ağırlıklı inasanın kendisine verilmiştir. Kabartma figürleri bazen tüm sahneyi kaplar Helenistik çağa ait Yalova ve Zonguldaktaki – filyos mezar stellerindeki giyimli kadın ince güzel işciliği İona bölgesi dışına yayılmış.Nikomeida , Praienetos ve Amisos sanki fotoculara poz verir gibi duran insan figürleri Pontus bölge tiplerine örnektir.
FRİGYA BÖLGESİ TİPLERİ
Orta Anadolu’ Ankara,Sakarya,İzmit,Eskişehir ,Bursa, Kütahya ,Afyon,Yozgat,Sivas,Kayseri,Tokat, Amasya,Ordu,Çankırı… şehirlerini kapsayan bölgelerde rastlanılır.
Roma imparatorluğu eyalet sanatı olarak Frigya mezar stelleri başlıca iki tipe ayrılır:
1)İnsan Kabartmalı Steller : Kütahya yakınlarında bulunmuştur. Figürler tüm yada büst şeklinde yapılırsı. Yan yana duran kadın-erkek figürlü aralarında yer alan çocukları ile gerçek bir aile tablosunu canlandırmaktadır. Bazende mitolojik figürlere stellerde yer verilmiştir
2- Kapı tipli steller: Aşhap kapı kilidi olarak taşa işlenmiştir. Dört yada altı gözlü kapı kanatları iri taş bloklar üzerine yapılmıştır.düzgün olan yüzeyde günlük yaşamda kullanılan eşya motifleri resmedilmiştir. Eskişehir bulunan bir stell üzerinde saç firketesi, koku şişeleri tarak ayna küçük sandık yün sepeti sandalet sehpa bardak motifleri kullanılmıştır. Bazı örnekler üzerinde kilit ve anahtar resmedilmiştir.Bunun anlamı ölümden döndüğünden evine gelip kapısını açmak ve dilediği gibi yaşamak anlamında kullanılmıştır.
KİLİKİA - KOMMEGENE BÖLGELERİ
Bu bölgelerde Roma İmparatorluğunun geç dönemlerine ait eyalet sanat örneğine rastlanılır. Genelde Osmaniye,Gaziantep,Nizip, Belkiz ve Birecik’te rastlanılır.
1-Büst tipleri : Niş içine yada serbest olarak kapartma kadın yada erkek büstleri şeklinde gözükür. Bazen erkek ve kadın bir arada tefsir edilmiştir.bunun anlamı kadın erkek mezarı yan yana,yada alt altadır.
2-Simge tipi motifler: İnsan figürü olmadan bazen insanın kadın erkek cinsel organlarına rastlanılır.bazen Dörtgen niş içinde yün sepeti ve kartal motifleri kabartma olarak işlenmiştir. Yün sepeti kanın, kartal erkek mezarını simgeler.
