[FONT=Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif]OSMANLI İMPARATORLUĞU[/FONT]
[FONT=Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif]Osmanlı Dönemine Ait Eserler[/FONT]
[FONT=Arial, Helvetica, sans-serif][FONT=Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif]Osmanlı Kalkanları[/FONT][/FONT]
[FONT=Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif]
Günümüze dek orijinal haliyle konxnmuş olan kalkanlann çoğu ya Osmanlı kökenlidir ya da Osmanlı kalkanlan örnek alınarak yapılmıştır.[/FONT]
[FONT=Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif]Bunlann özel olarak incelenmesi ve bir “tarihi eserler grubu” içinde yorumlanmaları gereklidir. Bu konudaki arşivlerin araştırılması da Türk bilim adamlarının görevi olmalıdır. Özellikle Alman, İngiliz, Amerikan ve Türk bilim adamları tarafından birkaç kuşaktan beri ayrıntılı olarak incelenen minyatürlerdeki betimlemeler, bu konuda faydalı olabilir. Ancak Osmanlı minyatürlerinde İran minyatürlerine oranla çok daha az sayıda kalkan betimlemesi görülür. Ayrıca Osmanlı askerlerinin Macar kalkanlanndan esinlenerek yapılmış, üst kısmı diyagonal kesimli, dışbükey, dikdörtgen biçimli bir tür kalkan da kullanmış olduğu minyatürlerde görülmektedir.[/FONT]
[FONT=Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif]Başka minyatürlerde de, örneğin Topkapı Sarayı atölyelerinde yaklaşık 1555 yılında hazırlanan Süleymannâme'deki 1552 Rodos Kuşatması'nı betimleyen minyatürde, kalkan taşıyan yeniçeriler betimlenmiştir.15 Kalkanlı yeniçeriler, 16. yüzyıl sonunda Bağdat minyatür okulu tarafından gerçekleştirilen ve tahtta oturan Hülagu Han'ı gösteren minyatürlerde de göze çarpar.16[/FONT]
[FONT=Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif]Birçok başka eserde de görüldüğü gibi, kalkanların yapıldığı malzeme ve bezemeleri, kullanıcılarının hiyerarşik konumunu yansıtır. En iyi malzeme, biçim ve bezemeler padişahların, vezirlerin, beylerbeylerinin, yüksek rütbeli subaylann ve devlet memurların kullandıkları eşyalarda göze çarpar. Kalkanın yüzündeki bezeme türü, belli bir sınıflandırmanın ölçütü de olabilir.[/FONT]
[FONT=Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif]Avrupa koleksiyonlarındaki Osmanlı kalkanlarının çoğu, özellikle 1683 Viyana Kuşatması'nda ve sonraki bazı seferlerde ele geçirilen savaş ganimetleridir. Kalkan her zaman cazip bir ganimet olmuş ve özenle korunmuştur. Türkiye'deki, özellikle lstanbul'daki müzelerin dışında Viyana, Dresden, Karlsruhe, Venedik, Budapeşte, Krakov, Varşova, PoznaD, Moskova gibi pekçok müzenin koleksiyonunda kalkanlara rastlanmaktadır. Aynca özel koleksiyonlarda da yayınlara geçmemiş ömeklerin varolduğu bilinmekte ve korunagelmiş kalkan sayısının birkaç yüzü tahmin edilmektedir.[/FONT]
[FONT=Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif]Kayıtlarda rastlanan kalkanlar üç gruba ayrılabilir: İlk grup yalnızca askeri amaçlarla kullanılan bezemesiz kalkanlardır. İkinci grupta, savaşta ya da törenlerde kullanılan, göbekligi, metal kısımları, perçin başları ya da plakaları sade veya bezemeli kalkanlar vardır. Üçüncü grup ise simgesel anlam taşıyan ve yalnızca törenlerde kullanılan, simli kumaşla kaplı, işlemeli, altın, gümüş kaplamalı ve kıymetli taşlarla bezeli kalkanlardan oluşur.[/FONT]
[FONT=Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif]Sade savaş kalkanı, üstünde düz çelik bir göbekliğin yerleştirilmiş olduğu ahşap bir parça etrafına 16-20 sıra, iple sarılmış kalın saz ya da söğüt dalı kullanılarak yapılırdı. Bu kalkanların iç yüzeyi kumaş ya da deri kaplıydı ve çelik başlı perçinlerle tutturulmuş deri kayışlardan bir de sapı vardı. Bu grupta Dresden Tarih Müzesi Silahhanesinde ve Karlsruhe'deki Baden Müzesi'nde Ernest Petrasch tarafından ayrıntılı olarak tanımlanan ve çoğunluğu büyük olasılıkla 1683 Viyana kuşatmasından kalma çok sayıda örnek vardır.[/FONT]
[FONT=Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif]
İkinci gruba giren süslemeli kalkanlara ait ömekler, diğerlerine göre daha çok sayıda günümüze ulaşmıştır. Bunlar yalnız cazip ganimetler değil, aynı zamanda değerli armağan ve ticari mal olarak değerlendirilmişlerdir. Renkli bir kalkan çoğu zaman saray, şato ve hatta soylu köşklerindeki silah koleksiyonunun en önemli parçasıydı. 19. yüzyıldan itibaren bu kalkanların müze sergilerinde de şekilde önemsendikleri gözlenmektedir. Ortalama 60 cm çapında olan bu bezemeli kalkanlann ortasında yaklaşık 20 cm çapında, ıhlamur ağacından yuvarlak bir göbeklik vardır. Ortalama 40 sıra hasır örgü, bu göbeğe tutturulmuştur. Çok esnek ve dayanıklı olan bu saz türü, ilk grupta kullanılan sazdan daha incedir. Renkli ipek ipliklerin bu saz örgüye büyük bir incelikle ve sıkıca sarılmasıyla, Osmanlı sanatına özgü geometrik selvi ağacı, çiçekli dallar, arabesk desenler, Çin bulutları ve kitabeler içeren süslemeler yapılmaktaydı. Kırmızı ana renk mavi, yeşil ve sanyla vurgulanıyordu. Üzerinde "Allah", "Muhammed" ve "Ali" ya da Kuran'dan ayetlerin görüldügü kısa yazılar da yer alabilmekteydi.[/FONT]
[FONT=Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif]Topkapı Sarayı Müzesi'nde bulunan ve hayli tartışma konusu olan kalkanın yüzeyi, tümüyle karanfil ve lale motifleriyle kaplıdır. Göbekliği ise sadedir. Ancak, bu gruba giren kalkanlann göbeklikleri metal kesilerek yapılmış Osmanlı zambak motifiyle ya da üzeri değerli taşlarla süslü gümüş kaplama örneklerde olduğu gibi genellikle süslemeli olur. Krakov'da Wawel Kraliyet Şatosu'nda bulunan zarif kalkanın (res. 4) yüzeyi tipik saz yaprağı ve göbekliği savat tekniğinde helezoni rozet motifiyle bezenmiştir. İran ve erken dönem sanatından esinlenerek yapılmış bu helezoni rozet motifiyle, yapımı çok kolay olan dalgalı Çin bulutu gibi motifler, Osmanlı kalkanları üstünde sıkça görülmektedir.[/FONT]
[FONT=Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif]Krakov'daki Czartoryski Müzesi'nde, bu gruba giren iki eşsiz kalkan bulunmaktadır. Bunlardan bir tanesi ünlü Polonyalı Hetman Stefan[/FONT]
[FONT=Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif]Czarniecki'ye (öl. 1665) aittir (res. 1). Göbekliği oymalı ve gümüş kaplama olan kalkanın yüzeyinde beş kollu yıldız motifi vardır. Diğeriyse, Hetman Mikolaj Hieronim Sieniawski tarafından Viyana kuşatması sırasında ganimet olarak alınmıştır. Bu kalkanın saz örme yüzeyinin üstünde "X" biçiminde bir bitki motifinden oluşan bezeme, savatlı gümüş göbek üstünde birkaç kez tekrarlanmıştır (res. 3). Kısa bir süre öncesine kadar Thurnau Şatosu'nda Von Giech Kontları'nın koleksiyonunda bulunan, 1685 Türk seferinden kalma kırmızı bir kalkanın üstünde, ender rastlanan bir bezeme görülmektedir; bu kalkanın üst kısmında iki flama, alt kısmında da Arapça yazı kartuşu vardır. Varşova'daki Polonya Ordu Müzesi'nde de gümüş kaplama göbekliğin üstünde rozet motifi çevresine kakılmış firuzeler ve üç hilal motifi bulunan, kırmızı, mavi ve yeşil iplikle çalışılmış bir kalkan bulunmaktadır. Bu motifler gizemli bir insan yüzü ifadesi yansıtmakta ve bir Osmanlı motifini insan formuna dönüştürme çabasının nadir örneklerinden birini oluşturmaktadır. Bu kalkanın yüzeyinde bu motife benzer altı yuvarlak motif daha bulunmaktadır (res. 5).[/FONT]
[FONT=Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif]Varşova'daki Polonya Ordu Müzesi koleksiyonlarında yer alan, bir muhafazası, taşınması için deri bir kılıfı ile bakır bir kutusu olan kalkan, çok ender rastlanan bir parçadır (res. 7). Buna bakarak tüm Osmanlı kalkanlarının ve özellikle de üçüncü gruba girenlerin benzer kılıfları olduğu düşünülebilir.[/FONT]
[FONT=Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif]Üçüncü grup, değerli taşlarla bezeli kalkanlardan oluşmaktadır. Bunlar da örülmüş sazlardan yapılmış olmakla birlikte, tümüyle altın simli kumaş ve nakışlarla ya da tümüyle değerli taşlarla bezeli gümüş kaplama metal bir plakayla kaplanmıştır. Bu tür kalkanlarda orta tabaka göbeklik işlevi görür, ancak bu göbeklik birinci ve ikinci gruptaki kalkanlarınkinden daha küçüktür. Ortada değerli bir taş, firuze ya da Seylan taşı görülür. Bu gruba dahil olan kalkanlarda, yukarıda sözü edilen ve Kral III. Zygmunt'un tabutundan çıkarılan Wawel'deki İran kalkanına benzemekle birlikte, bazı farklılıklar göze çarpmaktadır. Bunlar İstanbul'da saray atölyelerinde yapılmış örneklerdir ve 16. yüzyılda, özellikle de Kanuni Sultan Süleyman döneminde gelişen zengin süslemeli bir Osmanlı üslubunu yansıtmaktadır. Bu bezeme üslubunun kullanıldığı parçalar, eyer, koşum takımları, kılıç, mızrak ve silah gibi askeri gereçler, altın, gümüş, firuze ve nefrit kullanılarak âdeta birer mücevhere dönüştürülmekteydi. Murassa kalkanlara sahip çok az koleksiyon vardır. Bunlardan büyük olasılıkla 1683'te Viyana'da ele geçirilmiş olan iki tanesi Krakov'daki Czartoryski Müzesi'nde (res. 2), bir tanesi Wawel'de, ikisi Moskova Kremlin Oruzheynaya Sarayı'nda, biri Budapeşte Magyar Nemzeti Müzesi'nde ve İsveçliler tarafından Polonya'da ele geçirilen diğeriyse, halen İsveç'te Skokloster'da General Wrangel'in şatosunda bulunmaktadır.
[/FONT]
[FONT=Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif]Osmanlı Dönemine Ait Eserler[/FONT]
[FONT=Arial, Helvetica, sans-serif][FONT=Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif]Osmanlı Kalkanları[/FONT][/FONT]
[FONT=Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif]
[FONT=Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif]Bunlann özel olarak incelenmesi ve bir “tarihi eserler grubu” içinde yorumlanmaları gereklidir. Bu konudaki arşivlerin araştırılması da Türk bilim adamlarının görevi olmalıdır. Özellikle Alman, İngiliz, Amerikan ve Türk bilim adamları tarafından birkaç kuşaktan beri ayrıntılı olarak incelenen minyatürlerdeki betimlemeler, bu konuda faydalı olabilir. Ancak Osmanlı minyatürlerinde İran minyatürlerine oranla çok daha az sayıda kalkan betimlemesi görülür. Ayrıca Osmanlı askerlerinin Macar kalkanlanndan esinlenerek yapılmış, üst kısmı diyagonal kesimli, dışbükey, dikdörtgen biçimli bir tür kalkan da kullanmış olduğu minyatürlerde görülmektedir.[/FONT]
[FONT=Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif]Başka minyatürlerde de, örneğin Topkapı Sarayı atölyelerinde yaklaşık 1555 yılında hazırlanan Süleymannâme'deki 1552 Rodos Kuşatması'nı betimleyen minyatürde, kalkan taşıyan yeniçeriler betimlenmiştir.15 Kalkanlı yeniçeriler, 16. yüzyıl sonunda Bağdat minyatür okulu tarafından gerçekleştirilen ve tahtta oturan Hülagu Han'ı gösteren minyatürlerde de göze çarpar.16[/FONT]
[FONT=Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif]Birçok başka eserde de görüldüğü gibi, kalkanların yapıldığı malzeme ve bezemeleri, kullanıcılarının hiyerarşik konumunu yansıtır. En iyi malzeme, biçim ve bezemeler padişahların, vezirlerin, beylerbeylerinin, yüksek rütbeli subaylann ve devlet memurların kullandıkları eşyalarda göze çarpar. Kalkanın yüzündeki bezeme türü, belli bir sınıflandırmanın ölçütü de olabilir.[/FONT]
[FONT=Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif]Avrupa koleksiyonlarındaki Osmanlı kalkanlarının çoğu, özellikle 1683 Viyana Kuşatması'nda ve sonraki bazı seferlerde ele geçirilen savaş ganimetleridir. Kalkan her zaman cazip bir ganimet olmuş ve özenle korunmuştur. Türkiye'deki, özellikle lstanbul'daki müzelerin dışında Viyana, Dresden, Karlsruhe, Venedik, Budapeşte, Krakov, Varşova, PoznaD, Moskova gibi pekçok müzenin koleksiyonunda kalkanlara rastlanmaktadır. Aynca özel koleksiyonlarda da yayınlara geçmemiş ömeklerin varolduğu bilinmekte ve korunagelmiş kalkan sayısının birkaç yüzü tahmin edilmektedir.[/FONT]
[FONT=Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif]Kayıtlarda rastlanan kalkanlar üç gruba ayrılabilir: İlk grup yalnızca askeri amaçlarla kullanılan bezemesiz kalkanlardır. İkinci grupta, savaşta ya da törenlerde kullanılan, göbekligi, metal kısımları, perçin başları ya da plakaları sade veya bezemeli kalkanlar vardır. Üçüncü grup ise simgesel anlam taşıyan ve yalnızca törenlerde kullanılan, simli kumaşla kaplı, işlemeli, altın, gümüş kaplamalı ve kıymetli taşlarla bezeli kalkanlardan oluşur.[/FONT]
[FONT=Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif]Sade savaş kalkanı, üstünde düz çelik bir göbekliğin yerleştirilmiş olduğu ahşap bir parça etrafına 16-20 sıra, iple sarılmış kalın saz ya da söğüt dalı kullanılarak yapılırdı. Bu kalkanların iç yüzeyi kumaş ya da deri kaplıydı ve çelik başlı perçinlerle tutturulmuş deri kayışlardan bir de sapı vardı. Bu grupta Dresden Tarih Müzesi Silahhanesinde ve Karlsruhe'deki Baden Müzesi'nde Ernest Petrasch tarafından ayrıntılı olarak tanımlanan ve çoğunluğu büyük olasılıkla 1683 Viyana kuşatmasından kalma çok sayıda örnek vardır.[/FONT]
[FONT=Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif]
[FONT=Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif]Topkapı Sarayı Müzesi'nde bulunan ve hayli tartışma konusu olan kalkanın yüzeyi, tümüyle karanfil ve lale motifleriyle kaplıdır. Göbekliği ise sadedir. Ancak, bu gruba giren kalkanlann göbeklikleri metal kesilerek yapılmış Osmanlı zambak motifiyle ya da üzeri değerli taşlarla süslü gümüş kaplama örneklerde olduğu gibi genellikle süslemeli olur. Krakov'da Wawel Kraliyet Şatosu'nda bulunan zarif kalkanın (res. 4) yüzeyi tipik saz yaprağı ve göbekliği savat tekniğinde helezoni rozet motifiyle bezenmiştir. İran ve erken dönem sanatından esinlenerek yapılmış bu helezoni rozet motifiyle, yapımı çok kolay olan dalgalı Çin bulutu gibi motifler, Osmanlı kalkanları üstünde sıkça görülmektedir.[/FONT]
[FONT=Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif]Krakov'daki Czartoryski Müzesi'nde, bu gruba giren iki eşsiz kalkan bulunmaktadır. Bunlardan bir tanesi ünlü Polonyalı Hetman Stefan[/FONT]
[FONT=Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif]Czarniecki'ye (öl. 1665) aittir (res. 1). Göbekliği oymalı ve gümüş kaplama olan kalkanın yüzeyinde beş kollu yıldız motifi vardır. Diğeriyse, Hetman Mikolaj Hieronim Sieniawski tarafından Viyana kuşatması sırasında ganimet olarak alınmıştır. Bu kalkanın saz örme yüzeyinin üstünde "X" biçiminde bir bitki motifinden oluşan bezeme, savatlı gümüş göbek üstünde birkaç kez tekrarlanmıştır (res. 3). Kısa bir süre öncesine kadar Thurnau Şatosu'nda Von Giech Kontları'nın koleksiyonunda bulunan, 1685 Türk seferinden kalma kırmızı bir kalkanın üstünde, ender rastlanan bir bezeme görülmektedir; bu kalkanın üst kısmında iki flama, alt kısmında da Arapça yazı kartuşu vardır. Varşova'daki Polonya Ordu Müzesi'nde de gümüş kaplama göbekliğin üstünde rozet motifi çevresine kakılmış firuzeler ve üç hilal motifi bulunan, kırmızı, mavi ve yeşil iplikle çalışılmış bir kalkan bulunmaktadır. Bu motifler gizemli bir insan yüzü ifadesi yansıtmakta ve bir Osmanlı motifini insan formuna dönüştürme çabasının nadir örneklerinden birini oluşturmaktadır. Bu kalkanın yüzeyinde bu motife benzer altı yuvarlak motif daha bulunmaktadır (res. 5).[/FONT]
[FONT=Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif]Varşova'daki Polonya Ordu Müzesi koleksiyonlarında yer alan, bir muhafazası, taşınması için deri bir kılıfı ile bakır bir kutusu olan kalkan, çok ender rastlanan bir parçadır (res. 7). Buna bakarak tüm Osmanlı kalkanlarının ve özellikle de üçüncü gruba girenlerin benzer kılıfları olduğu düşünülebilir.[/FONT]
[FONT=Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif]Üçüncü grup, değerli taşlarla bezeli kalkanlardan oluşmaktadır. Bunlar da örülmüş sazlardan yapılmış olmakla birlikte, tümüyle altın simli kumaş ve nakışlarla ya da tümüyle değerli taşlarla bezeli gümüş kaplama metal bir plakayla kaplanmıştır. Bu tür kalkanlarda orta tabaka göbeklik işlevi görür, ancak bu göbeklik birinci ve ikinci gruptaki kalkanlarınkinden daha küçüktür. Ortada değerli bir taş, firuze ya da Seylan taşı görülür. Bu gruba dahil olan kalkanlarda, yukarıda sözü edilen ve Kral III. Zygmunt'un tabutundan çıkarılan Wawel'deki İran kalkanına benzemekle birlikte, bazı farklılıklar göze çarpmaktadır. Bunlar İstanbul'da saray atölyelerinde yapılmış örneklerdir ve 16. yüzyılda, özellikle de Kanuni Sultan Süleyman döneminde gelişen zengin süslemeli bir Osmanlı üslubunu yansıtmaktadır. Bu bezeme üslubunun kullanıldığı parçalar, eyer, koşum takımları, kılıç, mızrak ve silah gibi askeri gereçler, altın, gümüş, firuze ve nefrit kullanılarak âdeta birer mücevhere dönüştürülmekteydi. Murassa kalkanlara sahip çok az koleksiyon vardır. Bunlardan büyük olasılıkla 1683'te Viyana'da ele geçirilmiş olan iki tanesi Krakov'daki Czartoryski Müzesi'nde (res. 2), bir tanesi Wawel'de, ikisi Moskova Kremlin Oruzheynaya Sarayı'nda, biri Budapeşte Magyar Nemzeti Müzesi'nde ve İsveçliler tarafından Polonya'da ele geçirilen diğeriyse, halen İsveç'te Skokloster'da General Wrangel'in şatosunda bulunmaktadır.
[/FONT]