Bu yazı Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi'nde yayınlanan Turgut H. Zeyrek'e ait bir yazıdır.
Yukarı Söğütlü, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde, antik dönemde Kommagene ismiyle bilinen Fırat Nehri ve Toros Dağları’nın sınırladığı bölgede yer almaktadır. Burada sunulan çalışmada Yukarı Söğütlü’nün mekânsal sınırlarının belirlediği bir alanda tespit edilen nekropollerdeki kaya mezarları değerlendirilmiştir. Köy ve yakın çevresindeki nekropollerde şimdiye kadar günümüzün arkeoloji anlayışı ve bilimsel çalışma esaslarına göre sistemli bir araştırma yapılmamıştır. İncelemeye konu mezarlar ve mezar yapıları bilinmeyen dönem/dönemlerde sürdürülen izinsiz kazılarda açığa çıkarılmıştır.
Yukarı Söğütlü, kuzeybatı
Güneydoğu Nekropol alanı,
Nekropol Alanının Genel Tanımı
Kuzeybatı – güneydoğu yönünde yay biçiminde kıvrılan engebeli bir yüzey şekline sahip olan kayalık bir dağ, modern köyü çevrelemektedir (Resim 2). Anılan dağın sarp ve engebeli yamaçlarında kaya içine yeraltında oyulmuş mezar yapılarının girişini işaret eden dromoslar tespit edilmiştir. Bunlar yüzeyde birbirine yakın mesafede, ancak dağınık biçimde yer almaktadır. Bu da belirli bir plana uyulmadan arazi yapısının imkân verdiği alanın mezar yapısı için tercih edildiğini ortaya koymaktadır. Mezarlara ulaşımı sağlayan herhangi bir yol kalıntısı izlenememiştir.
Yüzey incelemeleri dromosların kural olmamakla beraber genelde güneybatıdan kuzeydoğuya doğru eğimle derinleştiklerini, yaklaşık 0.90 – 1.00 m genişliğe, 6.00 – 6.30 m uzunluğa sahip olduklarını ortaya koymuştur. Dromosların içerisi taş ve toprak ile dolmuş durumdadır. Ancak bilinmeyen bir tarihte mezarlara izinsiz kazı yapanlar tarafından girildiği ve tahrip edildiği anlaşılmaktadır. Kapı seviyeleri dolgu taş ve toprak altında kaldığından girişe uzanan rampalar, giriş kapıları ve girişin açıldığı mezar odası/odaları hakkında bilgi yoktur.
Yöre halkı nekropol alanının genişlediği yamacın eteğinde, modern yerleşmenin başladığı bahçelerin içerisinde rastlantı sonucu tespit edilen basit ve gösterişsiz toprak gömüden söz etmektedir. Edinilen bu bilgiler yardımıyla gömülerin toprak yüzeyde cesedin sığabileceği boyutlarda ve mevcut taban seviyesinin altında kalacak biçimde açılan çukurlara doğrudan yapıldığı anlaşılmaktadır
Mezar Yapısının Mimarisi
Girişi güneybatı yönünde başlayan dromos (G: 1.00 m; U: 6.40 m), kuzeydoğu doğrultusunda eğimle derinleşmektedir (Resim 3–4). Dromos izinsiz kazı çalışmaları sürdürülürken mezar odasından çıkarılan hafriyat doprağı ile doldurulmuştur. Bu da dromosun tabanını tanımlamamızı engellemektedir. Dromosun kuzeydoğu ucunda üst kenarı cephede şişkin kemerli bir kapıya ulaşılmaktadır (Y: 0.90 m; G: ~1.00 m). Tek parça, kabaca işlenmiş ve yuvarlak form verilmiş büyük yassı taş bir blok kapı taşı olarak kullanılmış olup, kuzeybatı yönünde oyulan niş içerisinde in situ durmaktadır7. Tabanda bir eşik bulunmaktadır. Kapının üst kısmında bir erkek büstü kabartması görülmektedir (Y: ~0.50 m; G: ~0.40 m). Bu figür cepheden betimlenmiştir. Ancak doğa ve insan kaynaklı tahribatla yüzey aşınmış olduğundan detaylar hakkında bilgi yoktur
Dromos, güneydoğu mezar
Mezar kapısı doğrudan tek odalı bir mezara açılmaktadır (Resim 3). Dromos toprak ve taş ile dolu olduğundan mezar odasına bir insanın zorlukla girebildiği bir açıklıktan ulaşılabilmektedir. Kapı açıklığı mezar odasının iç kısmında dikdörtgen formludur. Söveler ve lento dışa doğru kademeli olarak yükselen üç adet düz silme ile bezenmiştir (Resim 5). Lentonun üzerinedeki kalıntılar bu alana kazıma çizgi ile bir madalyon işlendiğini belgelemektedir. Madalyon kıvrımının üst kısmına ait küçük bir kalıntıya dikey aksta bağlanan kazıma çizgi madalyon içerisinde dört kollu bir haçı işaret etmektedir.
Mezar odası dikdörtgen planlıdır. Duvarlar ve tavan kabaca işlenmiştir. Yüzeyde görülen sıva kalıntıları mekânın tüm iç yüzeyinin ve tavanının sıvalı olduğunu işaret etmektedir. Ayrıca duvar resimlerinin mevcut olabileceği fikrini vermektedir9. Tavan, kuzeydoğu – güneybatı yönünde uzanan beşik tonoz biçimlidir. Kemer ayağı mezar odasını dört yönde çevreleyen korniş üzerine oturmaktadır. Korniş aynı kayaya kabartma işlenmiştir.
Mezar odasının üç duvarında (kuzeydoğu, kuzeybatı ve güneydoğu) aynı kaya içerisine oyulmuş mezar nişleri bulunmaktadır. Güneybatıdaki giriş cephesinde ise giriş kapısının güneydoğu yanında, mezar odasının köşesine yakın noktada bir aedicula işlenmiştir (Resim 5). Aedicula iki bölümden oluşmaktadır. Alttaki bölüm bir podium şeklindedir. İki yandaki ayak dörtgen kesitli olup, ahşap işçiliği fikrini vermektedir. Aediculanın üst bölümü dikdörtgen bir niş formuna sahip olup, üst kenarı kemerlidir ve yarım kubbe biçiminde derinleşmektedir. Nişin iç yüzeyi ise yuvarlatılmıştır. Yarım kubbenin cephe kısmındaki kemer alnı şişkin kemer tipi biçimindedir. Bu kemerin yüzeyi ise kıvrılan kademeli silme bezemeye sahiptir. Kemer ayakları nişin iki yan kenarını da belirleyen pilaster antelerin başlıkları üzerine oturmaktadır.
GD-Mezar 1, giriş cephesi (Güneybatı), mezar odasının içinden
Mezarlar
Kuzeydoğu Duvarı
Bu cephede üstte tek, altta ise aynı düzlemde yan yana simetrik biçimde birbirini tekrarlayan formda iki olmak üzere toplam üç adet arcosoliumlu mezar nişi mevcuttur (Resim 6). Nişler ana kayanın içine oyulmuştur. Mezar nişleri tekneli arcosolium tipinin ana unsurlarını taşımaktadır.
Mezar 1, mezar odasının Kuzeybatı cephesi
Mezar Tipleri
Bu nekropolde farklı mezar tiplerinin yanyana uygulandığı görülmektedir. Yeraltında oyulmuş mezar yapılarının girişini işaret eden çok sayıda dromosu yüzeyde tespit etmek mümkündür. Bunların yakın çevresinde basit ve lahit formlu khamosorion tipi mezar örnekleri mevcuttur.
Kuzeybatı Nekropol alanı, Kuzeybatı’dan
Yapımı Yarım Bırakılmış Bir Mezar Yapısı
Nekropol alanının geliştiği tepenin eteğinde, Yukarı Söğütlü’ye uzanan yolun kenarında tespit edilen dromoslardan biri yakın tarihte sürdürülen izinsiz kazıda açığa çıkarılmıştır (Resim 9). Hipoje tipi mezarların yapım aşamaları hakkında bize somut fikir vermiş olması açısından nekropoldeki bu dromosun ayrı bir önemi vardır.
Dromos, KB-Mezar 1, Güneydoğu’dan
KB-Mezar 1, Kuzeybatı mezar odası
Kabartma Büst, KB-Mezar 1, Kuzeybatı mezar odası, Kuzeybatı, Khamosorion
Kabartma Büst, KB-Mezar 1, Kuzeybatı mezar odası, Güneybatı, Khamosorion
Kuzeybatı mezar odası, Kuzeydoğu, Khamosorion
Yukarı Söğütlü, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde, antik dönemde Kommagene ismiyle bilinen Fırat Nehri ve Toros Dağları’nın sınırladığı bölgede yer almaktadır. Burada sunulan çalışmada Yukarı Söğütlü’nün mekânsal sınırlarının belirlediği bir alanda tespit edilen nekropollerdeki kaya mezarları değerlendirilmiştir. Köy ve yakın çevresindeki nekropollerde şimdiye kadar günümüzün arkeoloji anlayışı ve bilimsel çalışma esaslarına göre sistemli bir araştırma yapılmamıştır. İncelemeye konu mezarlar ve mezar yapıları bilinmeyen dönem/dönemlerde sürdürülen izinsiz kazılarda açığa çıkarılmıştır.
Yukarı Söğütlü, kuzeybatı
Güneydoğu Nekropol alanı,
Nekropol Alanının Genel Tanımı
Kuzeybatı – güneydoğu yönünde yay biçiminde kıvrılan engebeli bir yüzey şekline sahip olan kayalık bir dağ, modern köyü çevrelemektedir (Resim 2). Anılan dağın sarp ve engebeli yamaçlarında kaya içine yeraltında oyulmuş mezar yapılarının girişini işaret eden dromoslar tespit edilmiştir. Bunlar yüzeyde birbirine yakın mesafede, ancak dağınık biçimde yer almaktadır. Bu da belirli bir plana uyulmadan arazi yapısının imkân verdiği alanın mezar yapısı için tercih edildiğini ortaya koymaktadır. Mezarlara ulaşımı sağlayan herhangi bir yol kalıntısı izlenememiştir.
Yüzey incelemeleri dromosların kural olmamakla beraber genelde güneybatıdan kuzeydoğuya doğru eğimle derinleştiklerini, yaklaşık 0.90 – 1.00 m genişliğe, 6.00 – 6.30 m uzunluğa sahip olduklarını ortaya koymuştur. Dromosların içerisi taş ve toprak ile dolmuş durumdadır. Ancak bilinmeyen bir tarihte mezarlara izinsiz kazı yapanlar tarafından girildiği ve tahrip edildiği anlaşılmaktadır. Kapı seviyeleri dolgu taş ve toprak altında kaldığından girişe uzanan rampalar, giriş kapıları ve girişin açıldığı mezar odası/odaları hakkında bilgi yoktur.
Yöre halkı nekropol alanının genişlediği yamacın eteğinde, modern yerleşmenin başladığı bahçelerin içerisinde rastlantı sonucu tespit edilen basit ve gösterişsiz toprak gömüden söz etmektedir. Edinilen bu bilgiler yardımıyla gömülerin toprak yüzeyde cesedin sığabileceği boyutlarda ve mevcut taban seviyesinin altında kalacak biçimde açılan çukurlara doğrudan yapıldığı anlaşılmaktadır
Mezar Yapısının Mimarisi
Girişi güneybatı yönünde başlayan dromos (G: 1.00 m; U: 6.40 m), kuzeydoğu doğrultusunda eğimle derinleşmektedir (Resim 3–4). Dromos izinsiz kazı çalışmaları sürdürülürken mezar odasından çıkarılan hafriyat doprağı ile doldurulmuştur. Bu da dromosun tabanını tanımlamamızı engellemektedir. Dromosun kuzeydoğu ucunda üst kenarı cephede şişkin kemerli bir kapıya ulaşılmaktadır (Y: 0.90 m; G: ~1.00 m). Tek parça, kabaca işlenmiş ve yuvarlak form verilmiş büyük yassı taş bir blok kapı taşı olarak kullanılmış olup, kuzeybatı yönünde oyulan niş içerisinde in situ durmaktadır7. Tabanda bir eşik bulunmaktadır. Kapının üst kısmında bir erkek büstü kabartması görülmektedir (Y: ~0.50 m; G: ~0.40 m). Bu figür cepheden betimlenmiştir. Ancak doğa ve insan kaynaklı tahribatla yüzey aşınmış olduğundan detaylar hakkında bilgi yoktur
Dromos, güneydoğu mezar
Mezar kapısı doğrudan tek odalı bir mezara açılmaktadır (Resim 3). Dromos toprak ve taş ile dolu olduğundan mezar odasına bir insanın zorlukla girebildiği bir açıklıktan ulaşılabilmektedir. Kapı açıklığı mezar odasının iç kısmında dikdörtgen formludur. Söveler ve lento dışa doğru kademeli olarak yükselen üç adet düz silme ile bezenmiştir (Resim 5). Lentonun üzerinedeki kalıntılar bu alana kazıma çizgi ile bir madalyon işlendiğini belgelemektedir. Madalyon kıvrımının üst kısmına ait küçük bir kalıntıya dikey aksta bağlanan kazıma çizgi madalyon içerisinde dört kollu bir haçı işaret etmektedir.
Mezar odası dikdörtgen planlıdır. Duvarlar ve tavan kabaca işlenmiştir. Yüzeyde görülen sıva kalıntıları mekânın tüm iç yüzeyinin ve tavanının sıvalı olduğunu işaret etmektedir. Ayrıca duvar resimlerinin mevcut olabileceği fikrini vermektedir9. Tavan, kuzeydoğu – güneybatı yönünde uzanan beşik tonoz biçimlidir. Kemer ayağı mezar odasını dört yönde çevreleyen korniş üzerine oturmaktadır. Korniş aynı kayaya kabartma işlenmiştir.
Mezar odasının üç duvarında (kuzeydoğu, kuzeybatı ve güneydoğu) aynı kaya içerisine oyulmuş mezar nişleri bulunmaktadır. Güneybatıdaki giriş cephesinde ise giriş kapısının güneydoğu yanında, mezar odasının köşesine yakın noktada bir aedicula işlenmiştir (Resim 5). Aedicula iki bölümden oluşmaktadır. Alttaki bölüm bir podium şeklindedir. İki yandaki ayak dörtgen kesitli olup, ahşap işçiliği fikrini vermektedir. Aediculanın üst bölümü dikdörtgen bir niş formuna sahip olup, üst kenarı kemerlidir ve yarım kubbe biçiminde derinleşmektedir. Nişin iç yüzeyi ise yuvarlatılmıştır. Yarım kubbenin cephe kısmındaki kemer alnı şişkin kemer tipi biçimindedir. Bu kemerin yüzeyi ise kıvrılan kademeli silme bezemeye sahiptir. Kemer ayakları nişin iki yan kenarını da belirleyen pilaster antelerin başlıkları üzerine oturmaktadır.
GD-Mezar 1, giriş cephesi (Güneybatı), mezar odasının içinden
Mezarlar
Kuzeydoğu Duvarı
Bu cephede üstte tek, altta ise aynı düzlemde yan yana simetrik biçimde birbirini tekrarlayan formda iki olmak üzere toplam üç adet arcosoliumlu mezar nişi mevcuttur (Resim 6). Nişler ana kayanın içine oyulmuştur. Mezar nişleri tekneli arcosolium tipinin ana unsurlarını taşımaktadır.
Mezar 1, mezar odasının Kuzeybatı cephesi
Mezar Tipleri
Bu nekropolde farklı mezar tiplerinin yanyana uygulandığı görülmektedir. Yeraltında oyulmuş mezar yapılarının girişini işaret eden çok sayıda dromosu yüzeyde tespit etmek mümkündür. Bunların yakın çevresinde basit ve lahit formlu khamosorion tipi mezar örnekleri mevcuttur.
Kuzeybatı Nekropol alanı, Kuzeybatı’dan
Yapımı Yarım Bırakılmış Bir Mezar Yapısı
Nekropol alanının geliştiği tepenin eteğinde, Yukarı Söğütlü’ye uzanan yolun kenarında tespit edilen dromoslardan biri yakın tarihte sürdürülen izinsiz kazıda açığa çıkarılmıştır (Resim 9). Hipoje tipi mezarların yapım aşamaları hakkında bize somut fikir vermiş olması açısından nekropoldeki bu dromosun ayrı bir önemi vardır.
Dromos, KB-Mezar 1, Güneydoğu’dan
KB-Mezar 1, Kuzeybatı mezar odası
Kabartma Büst, KB-Mezar 1, Kuzeybatı mezar odası, Kuzeybatı, Khamosorion
Kabartma Büst, KB-Mezar 1, Kuzeybatı mezar odası, Güneybatı, Khamosorion
Kuzeybatı mezar odası, Kuzeydoğu, Khamosorion
Çok kıymetli bir paylaşım,her geçen gün çok büyüyen bir kütüphane oluyor forum. Saygılar, sevgiler dilerim 
